...άρβυλα ανάλογα με την ποιότητα.

  Υπάρχουν & άλλα συνεργεία: Π.χ. Οπλοδιορθωτήριον - Κασσιτερωτήριον λεβήτων & σκευών - Ηλεκτρολογείον και ξυλουργείον. Όλα αυτά τα συνεργεία είναι υπό την Δ/σιν του λοχαγού Μηχανικού Μπαϊρακτάρη. Η αμοιβή τους είναι 80 πφένιχ ημερησίως & με όλα όσα δικαιούνται οι στρατιώται: ιματισμόν - τροφήν - μισθόν κ.λ.π.

  Ο ιματισμός που μας δίδεται είναι γιά ένα χρόνο, αν χαλάσει νωρίτερα, είσαι γυμνός τον υπόλοιπο καιρό, γι αυτό όλοι τον περιποιούνται.

  1 ζεύγος χειρόκτια - 2 ζεύγη κάλτες και 2 μαντήλια, τουλάχιστον τα γάντια γιά 3 χρόνια, τ΄άλλα γιά ένα χρόνο. Πολλοί χρησιμοποιούν τερλίκια.

  23-9-17. Οι Γερμανοί γιορτάζουν τα γενέθλια του Στρατάρχου Χίντερμπουργκ. Γέμισαν τους τοίχους με την εικόνα του. Επίσης γίνονται συχνοί έρανοι γιά τα ορφανά.

  Τοιχοκολλήματα & μεγάλες αφίσες καλούν τους Γερμανούς να καλύψουν το 7ον κατ. αναγκ. δάνειον.

  Πολλοί έφεδροι λοχίαι & δεκανείς δηλώνουν μονιμότητα γιά να ενισχύσουν τα οικονομικά των. Ο Ανεστόπουλος, ο Παπανικολάου & ο Δεκανεύς Σταματιάδης με τριετή υποχρεωτικήν θητείαν.

  1-10-17. Η ακρίβεια των βιωτικών ειδών έχει ξεπεράσει προ πολλού τα λογικά επίπεδα. Και χρήματα να διαθέτη κανείς, δεν μπορεί να τ΄ αγοράση. Το δελτίο ψωμιού 2 κιλών στοιχίζει τώρα 5 στη μαύρη 6 μάρκα και τα άλλα επίσης πανάκριβα.

  Από τρεις μέρες μας ήλθε ο χειμώνας, με ψύχος δριμύ. Ένα καλοκαίρι πέρασε ψωρίς ν΄ απασχοληθούμε σε καμμιά δουλειά, τώρα που άρχισε το ψύχος, βγάζουν αποστολές. Κι αυτού αναποδιά. Τα λεπτά τώρα δεν έχουν πέρασι. Πολλοί επιστρέφουν από τα εργοστάσια άρρωστοι, δεν τους σήκωσε το κλίμα και η βαρειά δουλειά.

  Οι μονιμοποιήσεις υπαξιωματικών συνεχίζονται, εδήλωσαν σήμερον: ο Γ. Φραγκογιάννης, ο Γ. Καρκατσάς και ο Δήμος Παπαδήμας. Οι Γερμανοί έχοντας ανάγκην εργατικών χεριών, ζητούν συνεχώς και το Σώμα βγάζει αποστολές. Τώρα οι στρατιώται αρνούνται να πάνε στα εργοστάσια γιατί τους βάζουν σε σκληρές δουλειές.

  15-10-17. Παρ΄ όλα αυτά είναι ο κατάλογος έτοιμος γιά...

- 54 -

...χίλιους στρατιώτας σε ανθακωρυχεία και πεντακόσιους στα εργοστάσια της περιοχής Λειψίας.

  26-10-17. Απεσπάσθην στα Τυπογραφεία διά την στοιχειοθέτησιν ενός ημερολογίου του 1918.

  Κάποιος στρατιώτης, επειδή εκακοποίησε διά της βίας κάποια χαζογερμανίδα και επειδή είχε μουστακάκι μαύρο, το Φρουραρχείον συγκέντρωσε όλους τους έχοντας μαύρο μουστακάκι στρατιώτας διά να βρούν τον δράστη. Αφού λοιπόν τους έβαλαν αφ΄ ενός ζυγού, τους επρόσεξε όλους η παθούσα και τον βρήκε τον φιλαράκο. Ήταν κάποιος Βολιώτης, Ευ. Γουργιώτης, ξυλουργός.

  Αφού ειργάσθην μιά ημέρα, ο επιλοχίας του λόχου με εμπόδισε, διότι ήθελε διαταγή. Αφού με εταλαιπώρησε μερικές ημέρες, εκοινοποιήθη η διαταγή & ησύχασα.

  Στας ... Ν/βρίου άλλη διαταγή μου επέτρεψε να διανυκτερεύω στην πόλι.

  Ο μεταφραστής της εφημερίδας, λοχίας Διον. Αγαπητός προήχθη εις ανθ/γόν του Μηχανικού. Γιά το ευχάριστο αυτό γεγονός, μας κάλεσε όλους τους τυπογράφους και τον Γερμανό αρχιεργάτη, το γέρο-Χόφμαν οικογενειακώς σε κάποιο ρεστωράν & διασκεδάσαμε. Μπύρα & μεζέδες οπωσδήποτε εκλεχτοί ανάλογα με την περίσταση.

  Στας 10 Νβρίου εγκατεστάθην μαζί με τον Γιώργο Τζιωρτζόπουλο από τον Πειραιά σε κάποιο δωμάτιο επιπλωμένο. Από τις 30 Ν/βρίου το ημερομίσθιο ηυξήθη κατά 5 πφένιχ την ώρα δηλ. από 45 φθάσαμε τα 50 πφένιχ την ώρα. Ο Τζιωρτζόπουλος κάθε μέρα & κουβαλά πατάτες και ό,τι άλλο φαγώσιμο ευρίσκει. Είναι ο οικονόμος της οικογένειας, καλός κουβαλητής. Τον έχει κυριέψει ο φόβος από την πείνα και έβαλε όλα τα δυνατά του να γεμίση το δωμάτιο με πολλές πατάτες. Κι αν αρχίσουν να χαλούν Τζιωρτζόπουλε, τότε τι γίνεται;

  Ο χειμώνας όσο πάει και γίνεται δριμύτερος. Όλος ο κόσμος παγοδρομεί.

  9-12-17. Η εφημερίς από σήμερα εκδίδεται σε διπλάσιο σχήμα με τον τίτλο «Ελληνικά Φύλλα». Και έτσι τώρα μπορώ να πω πως είμαι εξασφαλισμένος από δουλειά. Το προσωπικό απαρτίζεται από 8 τυπογράφους. Κ. Καποδίστρια, Ν. Μαργαριτούλη εκ Βόλου, Δημ. Πάνον,

- 55 -

Δημ. Σπαθήν, Μαργαρίτην, Πατεράκην, Παρασκευάν και τον λιθογράφον Λιβανάν, τον βοηθόν πιεστού Τζιωρτζόπουλον, τον συντάκτην Λέων Κουκούλα, τον μεταφραστήν Διον. Αγαπητόν & τον πολιτικόν αρθογράφον Τ. Τσελέπην, ο οποίος πηγαινοέρχεται στο Βερολίνο.

_{* Το προσωπικό της εν Γκέρλιτς εκδιδομένης ελληνικής εφημερίδος «Ελληνικά Φύλλα» και «ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ GÖRLITZ» Σημ. Από τα πηλίκιά μας λείπει το στέμμα, διότι εξερράγη επανάστασις κατά του Κάϊζερ από το Σολιαλ.δημοκρατικόν κόμμα και μας υπεχρέωσαν να εκδιώξωμεν τους αξιωματικούς μας εκ του στρατοπέδου.
Καθήμενοι: 1. Ι. Φρατζής 2. Γ. Μαργαρίτης 3. Παρασκευάς 4. Τζωρτζόπουλος
Όρθιοι: Λιβανάς Γεώργιος, Χωροφύλαξ, πιεστής 2. Κουκούλας Λέων, μεταφραστής 3. Κωνστ. Καποδίστριας 4. Νικ. Μαργαριτούλης 5. Δημ. Πάνος
(Οικογενειακό αρχείο Κ. Μ.)}

  Ένεκα της παρατάσεως του πολέμου & γιά οικονομία φωτισμού τα κα/τα κλείνουν στας 5 το απόγευμα. Τα σιγαρέττα αρχίζουν να λιγοστεύουν και φθάνουν να πωλούνται 10 πφένιχ το ένα από 3-6 λεπτά που είχαν πριν.

  Και άλλοι Βενιζελικοί αξιωματικοί συνελήφθησαν. Από λοχαγό & άνω τους μετέφεραν στον σιδ. σταθμό με αυτοκίνητα. Τους κατώτερους πεζοπορούντας. Μεταξύ των συλληφθέντων είναι ο Διοικητής μας Ταγματάρχης Φλωριάς & ο λοχαγός μου Παύλου.

  Στη Λέσχη πριν γίνουν οι συλλήψεις, έγιναν πολλά επεισόδια μεταξύ των αξιωματικών. Τα πολιτικά πάθη έφθασαν σε οξύ σημείον.

  Ο Χατζόπουλος εν τω μεταξύ ανέλαβε την Διοίκησιν του Σώματος κατ΄ απίτησιν των Γερμαν. Στρατ. Αρχών. Στην εφημερίδα δημοσιεύεται δήλωσις του αποχωρήσαντος συνταγματάρχη Συνανιώτη, ότι από σήμερα δεν θα δέχεται ούτε αξιωματικούς, ούτε οπλίτας και ούτε καν να τον πλησιάση κανείς.

  Την επομένην ο καπετάν-νταής Μαγειρίας, ανθ/γός και πρωτοπαλλήκαρο των Βασιλοφρονούντων αξιωματικών, γιά να ειρωνευτή τον κ. Συνανιώτην, έκαμε ομοίαν δήλωσιν. Αυτό το παλληκάρι της φακής μιά μέρα εκτύπησε στο δρόμο τον Ταγματάρχην κ. Μιχιώτην, υποφρούραρχο. Το φρούριο Κάϊζερ-Κρούστ, πούναι τώρα φυλακές, γέμισε από κρατουμένους αξιωματικούς.

  Μπήκαμε στον καινούριο χρόνο 1918. Είχαμε αυτές τις ημέρες και την επίσκεψι του πλοιάρχου Παπαρηγόπουλου, υπασπιστήν του Βασιλέως, ο οποίος στη Λέσχη Αξιωματικών μίλησε με τα παρακάτω λόγια: «Ήλθα εκ μέρους του Βασιλέως Κων/νου να χαιρετήσω τας ενδόξους σημαίας του Δ΄ Ελλην. Βασιλ. Σώματος Στρατού. Επίσης να χαιρετήσω τους αξιωματικούς και οπλίτας του Σώμ. Στρατού. Σεις είσθε οι τηρήσαντες τον όρκον απέναντι της Πατρίδος & του ενδόξου Βασιλέως Κων/νου του ΙΒ΄.

- 56 -

Κατά διαταγήν της Α.Μ. του Βασιλέως μετέβην εις Βερολίνον και παρεκάλεσα την Γερμ. Κ/σιν όπως συντρέξη οικονομικώς το Σώμα Στρατού. Η Κυβ/σις του Αυτοκράτορος Γουλιέλμου του Ε' μου υπεσχέθη ότι θα πράξη παν το δυνατόν. Σεις είσθε οι ακοίμητοι φρουροί της Ανατ. Μακεδονίας και σεις είσθε εκείνοι που θα συνοδεύσητε τον εξόρισθον Βασιλέα μας στην ποθητήν πατρίδα, οπότε θα σηκωθούν οι νεκροί ήρωες του Μπιζανίου και των Γενιτσιών και θα πουν ποιοί είναι οι ήρωες αυτοί, οίτινες συνόδευσαν τον εξόρισθον Βασιλέα μας; Το Δ΄ Σώμα Ελλην. Βασιλ. Στρατού. Εις εσάς έγκειται και από σας εξαρτάται η τιμή και η ύπαρξις της Πατρίδος μας. Να υπακούετε εις τον Διοιηκητήν σας κ. Ιω. Χατζόπουλον, ο οποίος απολαμβάνει της πλήρους εμπιστοσύνης του Βασιλέως μας και εις τον Μέγα Στρατηλάτην & αρχηγόν μας Βασιλέα Κων/νον. Να εργάζεσθε με ζήλον και όταν επιστρέψωμε στην αγαπητήν Πατρίδα μας να είσθε το υπόδειγμα του ηρωϊκού Στρατού μας».
Τους λόγους του Παπαρηγόπουλου τους εκάλυψαν με ζητωκραυγές κα χειροκροτήματα.

  Δέον να σημειωθή ότι γιά τους συλληφθέντας αξιωματικούς είπε: «Οι επίορκοι αξιωματικοί δεον να θεωρούνται ως μη υπάρχοντες».

  Και παρ΄ όλα αυτά, όλη η Ελλάδα τώρα κυβερνάται από Βενιζελικούς και αυτοί, όπως φαίνεται, θα θριαμβεύσουν και ας λέγη ο Παπαρηγόπουλος τα δικά του.

   Τας εορτάς των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς τας περάσαμε καλύτερα από πέρυσι

  Η έκδοση της εφημερίδος «Ελληνικά Φύλλα» σε μεγάλο σχήμα έχει αρχίσει από την Πρωτοχρονιά, αλλά επειδή τα στοιχεία δεν φθάνουν, προσπαθούμε με τα ψιλότερα που ήταν γιά τους κανονισμούς και το ημερολόγιο, να κλείσουμε σελίδες. Δουλειά πολλές ώρες.

  Στας 4-1-18 εταχυδρόμησα ένα γράμμα γιά το Βόλο μέσω του δημοσιογράφου Δημ. Τσιμπούκη, που βρίσκεται στην Ελβετία στους αδελφούς Περβανά. Επίσης άλλο γράμμα έστειλα μέσω του Αντ. Καρτάλη, που επίσης είναι στην Ελβετία.

- 57 -

Την 1ην Μαρτίου εξεδόθη και η «Εικονογραφημένη», 15ήμερο περιοδικό, φιλολογικό.

  Όλα τα μαλλιά της κεφαλής που κόβονται υποχρεωτικά, ειδική υπηρεσία τα συγκεντρώνει. Μ΄ αυτά φτιάχνουν λουριά μηχανών. Δεν υπάρχουν εδώ κεφάλια με μαλλί. Όλοι γουλί. Τις γυναίκες, αλαγκαρσόν. Πρώτης τάξεως πηγή γιά πρώτες ύλες προς κατασκευήν λουριών.

  Αυτές τις μέρες σ΄ ένα ρεστωράν παίζει μιά μαντολινάτα από Έλληνας μουσικούς. Όλοι τους φορούν μαύρα φράκα. Είναι σαν τους νεκροθάφτες. Κάθε βράδυ έχουμε πανηγύρι τρελλό. Όλα τα Ελληνικά τραγουδάκια τ΄ ακούμε με λαχτάρα. Κάθε βράδυ το ρεστωράν είναι γεμάτο κόσμο. Οι Γερμανίδες έχουν ξετρελλαθεί απ΄ το χορό και το τραγούδι. Δεν τις νοιάζει γιά τίποτε. Μιά βραδυά, μερικοί αδειούχοι στρατιώται Γερμανοί, βλέποντας τις κοπέλλες αγκαλιασμένες με τους φαντάρους, εξεμάνησαν και τις τραβούσαν από τα μαλλιά και τις χτυπούσαν. Μερικοί Έλληνες που ήταν εκεί, μόλις επεχείρησαν να επέμβουν, έφθασε η αστυνομία και τους συνέλαβε. Αμέσως όμως το επεισόδιο, έλαβε έκτασι στο δρόμο και πολλοί μη ξέροντας τ προηγήθη, ελάμβανον στάσιν αμύνης χρησιμοποιούντες ό,τι είχαν πρόχειρο. Προ παντός καρεκλοπόδαρα.

  7 Απριλίου 1918. Σήμερα απεβίωσε ο Σωματάρχης Ιω. Χατζόπουλος εκ συγκοπής της καρδίας. Η κηδεία του έγινε μεγαλοπρεπεστάτη. Πλήθος στεφάνια κατετέθησαν. Διεκρίνοντο γιά το μέγεθος και την εμφάνισιν, του Βασιλέως, του Διαδόχου, του Κάϊζερ και πολλών Γερμανών ανωτέρων αξιωματικών. Όλη την κηδεία την εκινηματογράφησαν. Εξεδόθηαν δε και καρτ-ποστάλ, μιά σειρά από διάφορες θέσεις, περί τα 12.

^{* 13 φωτογραφικά στιγμιότυπα από την κηδεία του Σωματάρχη Ιωάννη Χατζόπουλου
(Οικογενειακό αρχείο Κ. Μ.)}

  Φθάσαμε στο Πάσχα. Από εισφοράς των εργαζομένων έλαβον ο κάθε στρατιώτης από 10 μάρκα. Φέτος το Πάσχα χάρις σε μιά χωριατοπούλα φάγαμε αυγά βαμμένα σε όλα τα χρώματα της ίριδος. Ας είναι καλά το καλόψυχο κορίτσι. Την λέγανε Marieben Mosin (;) και ήτο κουνιάδα του συναδέλφου Ευκλείδη. Αυτή πάντα κουβαλούσε απ΄ το χωριό αυγά και βούτυρο, γιατί είχαν αγελάδες και κόττες.

- 58 -

  2-5-18. Κατά παράκλησιν του Ευκλείδη εδάνεισα σήμερα σε κάποιο φίλο του 500 μάρκα γιά να αγοράση δελτία ψωμιού. Και αυτός ο άτιμος εθεώρησε καλόν να τα καταχρασθή. Πηγαίνοντας στο Νοσοκομείο που ενοσηλεύετο ο Ευκλείδης γιά να συνεννοηθώ μαζί του γιά την επιστροφή των χρημάτων, μιά σφοδροτάτη καταιγίδα ξέσπασε με κεραυνούς. Την ώρα που μιλούσαμε και στήριζα τα χέρια μου στα συρματοπλέγματα, έπεσε ένας κεραυνός κοντά στο σημείο που βρισκόμουνα με αποτέλεσμα να τραυματισθώ από τα ακιδωτά σύρματα στο δάκτυλο το μεσαίο του αριστερού χεριού. Το τραύμα ήτο πολύ βαθύ και χρειάστηκε πολύς καιρός γιά να επουλωθή, αφού έμεινε ένα αρκετά ζωηρό σημάδι, που θα με θυμίζει το περιστατικό αυτό.

  Στας 16-Αυγούστου 1918 όλος ο κόσμος προσεβλήθη από την θανατηφόρο ισπανική γρίππη. Όλοι οι στρατιώται με υψηλόν πυρετό, είναι κρεβατωμένοι. Κανείς δεν υπάρχει που να μπορεί να βοηθήσει τους βαρειά αρρώστους. Καίγεται ο κόσμος από τον πυρετό και δεν βρέθηκε ούτε ένας γιατρός, ούτε ένας νοσοκόμος. Μόνον ο συν/ρχης κ. Συνανιώτης ήλθε με την καλόκαρδη γυναίκα του και μας έκαμε κουράγιο και συνεχώς επαναλάμβανε φωναχτά: «Τα καημένα τα παιδιά». Αλλά και ποιόν να πρωτοβοηθήση; Εδώ είναι όλοι λιάστρα. Ευτυχώς που δεν είχαμε θανατηφόρα κρούσματα.

  10 Ν/βρίου 1918. Επανάσταση του Γερμανικού λαού.
Σήμερα πρωΐ-πρωΐ τρεις ναύται από το Αμβούργο και μερικοί εργάτες αριστεροί, έδωσαν το σύνθημα της επαναστάσεως του Γερμανικού λαού κατά του Κάϊζερ. Χιλιάδες λαός βγήκε στους δρόμους. ΄Ανοιξαν τις φυλακές και απελευθέρωσαν όλους τους κρατουμένους. Τους αξιωματικούς τους συνέλαβαν ή τους υποχρέωσαν να βγάλουν τα διάσημά των. Το άγαλμα του Κάϊζερ στο Ντεμιάνι-Πλατζ το φόρεσαν σκληρό καπέλο και βαλίτσα στο χέρι με την επιγραφή: «Εμπρός γιά την Ελβετία».

  Αμέσως συνεκροτήθη Συμβούλιο εργατών και στρατιωτών & με τους τρεις...

- 59 -

...ναύτας διοικούν την πόλι. Εις ένδειξιν αλληλεγγύης και στο στρατόπεδο ξέσπασε κίνημα. Πολλοί Βενιζελικοί & αριστεροί αξιωματικοί ανέλαβον την διοίκησιν του Στρατοπέδου. Ένας ενωμοτάρχης απ΄ την Καρδίτσα, Χρυσόμαλλος ονόματι, εγένετο γενικός Στρατοπεδάρχης & ούτω καθεξής. Αλλά γίνεται ο Ρωμηός άνθρωπος; Αντί να συμμορφωθούμε & να πειθαρχίσωμε σ΄ αυτή έστω τη Διοίκησι, το ρίξανε στο παιγνίδι & στα ζάρια. Στο συσσίτιο κανείς δεν πήγαινε αγγαρεία και τόσα άλλα. Εν τω μεταξύ μερικοί αξιωματικοί επεχείρησαν να μπουν στο Στρατόπεδο, αλλά το κυνηγητό που ΄φάγανε δεν θα το ξεχάσουν. Όσους προλάβανε τους ξήλωσαν τα γαλόνια και τους δώσανε & μερικές χαστουκιές. Βρήκαν την ευκαιρία να ξεθυμάνουν.

  Αφού συνεστήθη επαναστατική επιτροπή & Συμβούλιον Ελλήνων στρατιωτών (& αξιωματικών, όσοι ήσαν δεδηλωμένοι), ελήφθησαν εν τάχει αποφάσεις. Στας 2.30 μ.μ. παρουσιάσθη η Διοικούσα επιτροπή ενώπιον του Συμβουλίου των Γερμανών εργατών κ.λ.π. & εζητήθη η αναγνώρισις του κινήματος των Ελλήνων στρατιωτών & η ενίσχυσις τούτου. Η βίαια απομάκρυνσις των αξιωματικών εκ του στρατοπέδου εγένετο ευμενώς δεκτή από τους Γερμανούς.

_{*Ο Νίκος Μαργαριτούλης (δεύτερος από δεξιά στους όρθιους) με συναδέλφους
στο στρατόπεδο των Ελλήνων "Lager Moys" την περίοδο της επανάστασης του 1918
(Οικογενειακό αρχείο Κ. Μ.)}

  13-11-18. Ογκωδεστάτη συγκέντρωσις των Ελλήνων στρατιωτών εις το Στρατόπεδον. Πρόκειται να μας μιλήσουν η Γερμανική & Ελληνική επιτροπή. Δυό αυτοκίνητα φθάνουν. Ουρανομήκεις ζητοκραυγές και χειροκροτήματα τους υποδέχονται. Αρπάζουν το αυτοκίνητο στα χέρια και τους μεταφέρουν μέσα στο στρατόπεδο. Πανζουρλισμός. Πρώτος αναβαίνει στο πρόχειρο βήμα ο Χρυσόμαλλος, που μας εξηγεί τους λόγους του κινήματος αυτού, διότι έπρεπε να μιμηθούμε τους Γερμανούς και να τους ακολουθήσωμε, διότι και αυτοί αρκετά υποφέρουν εξ αιτίας του πολέμου. Έπειτα μίλησε ο εκ της Γερμαν. επιτροπής κ. Νοΰμαν, ο οποίος ύστερα από όσα είπε Γερμανιστί μας τόνισε να πειθαρχήσουμε στας αποφάσεις της Διοικούσης επιτροπής και συντόμως θα είσθε στην αγαπημένη σας Πατρίδα και θα φέρετε τους χαιρετισμούς του Γερμανικού λαού.

- 60 -

Επίσης μας υποσχέθησαν ότι θα μας χορηγούσαν όλα τα εφόδια διά την συντήρησίν μας ως και χρήματα διά την μισθοδοσίαν μας, όπως και πριν.

  Όλα τα γραφεία του Δ΄ Σώματος Στρατού κατελήφθησαν παρά της Ελλην. Επιτροπής. Όλοι, όσοι είναι στα εργοστάσια, πανηγυρίζουν το γεγονός και στέλνουν συγχαρητήρια. Είχαμε όλοι μέσα μας, μιά μεγάλη φλόγα που τώρα ξέσπασε σαν το Βεζούβιο. Ήταν η αγανάκτησις λόγω της κακής συμπεριφοράς των περισσοτέρων αξιωματικών. Και να πως τάφερε ο Διάβολος να πληρώθούν αμέσως. Αυτό ήταν ένα μάθημα πρώτης τάξεως. «Ό,τι σπέρνης, θα θερίσης».

  16-Ν/βρίου 1918. Κατόπιν ιδιαιτέρας προσκλήσεως των στρατιωτών ήλθε στο Στρατόπεδο ο συν/ρχης κ. Συνανιώτης. Ο καπετάν Μαγειρίας, ο Νταής ανθ/λοχαγός, κινείται ζωηρώς ανάμεσα στους αξιωματικούς και τους προτείνει να καταλάβουν εξ εφόδου το στρατόπεδον, έστω και αν πατήσουν επί πτωμάτων. Όλα αυτά τα νταϊλίκια τα μαθαίνουμε από τους στρατιώτας ορντινάτζες τους. Αλλά τι τον επιφυλάσσουν οι στρατιώται δεν το φαντάζεται. Η φρούρησι των εισόδων του Σρατοπέδου έχει ανατεθή σε κάτι στοιχεία, που δεν λογαριάζουν τίποτα. Είναι τα λεγόμενα καλά παιδιά της φυλακής. Αυτοί που ετιμωρήθησαν από τους αξιωματικούς σε άλλες εποχές σκληρώτατα. Ε! Τώρα αυτοί είναι οι σίγουροι φύλακες.

  Μιά μέρα ο Συν/ρχης Καλογηράς επεχείρησε να πλησιάση, αλλά το κυνηγητό ήτο γιά κινηματογραφική ταινία. Όπως ήταν με τις μπότες έτρεχε και βλασφημούσε Χριστούς και Παναγίες. Αυτός κάποτε σε μιά διαμαρτυρία στρατιωτών, όταν ήτο Στρατοπεδάρχης, τους είπε: «Όλοι σας θα πεθάνετε κιαρατάδες & δυό να μείνουν να μου πάρουν τη βαλίτσα». Έχυσε μ΄ αυτά τα λόγια όλο το μίσος κα το φαρμάκι. Σωστή οχιά ήταν αυτός ο κύριος Στρατοπεδάρχης. Σε μιά στιγμή νευρικής καταστάσεως έδειξε τι έκρυβε μέσα του. Βλάσφημος, όσο...

- 61 -

...δεν έπαιρνε. Να αξιωματικός, να μάλαμα!

  Συνεχώς όμως βάλουν εναντίον μας ραδιουργίες όσες να φαντασθή κανείς. Αλλά εκεί που γίνεται μιά προσπάθεια από την Επιτροπή γιά την καλιτέρευσι της ζωής μας και να φύγωμε όσο το δυνατό ενωρίτερα απ΄ αυτή την κόλασι, μόνοι μας πάλι, ίσως και βαλτοί, δημιουργούν σκηνές τέτοιες, που οι Γερμανοί επ΄ ουδενί λόγο τις δέχονται. Σήμερα μερικά κακοποιά στοιχεία διήρπασαν τας αποθήκας των συνεργείων και άλλα έκτρωπα δημιουργούν την εντύπωσιν ότι αναρχούμεθα.

  Οι Γερμανοί γιά καλό και κακό έβαλαν γύρω-γύρω στα συρματοπλέγματα φρουρούς με πολυβόλα και απαγόρευσαν την κάθοδο στην πόλι. Πρέπει στας 8 1/2 νάμαι στο στρατόπεδο. Απηγορεύθη να κοιμούμεθα έξω. Εδώ τώρα είναι το μεγάλο ερώτημα: Ν΄ αφήσω το δωμάτιο ή να το κρατήσω; Εν τω μεταξύ σταμάτησε η έκδοσις της εφημερίδας & είμαι αδικαιολόγητος. Απεφάσισα να μείνω στο δωμάτιο χρησιμοποιώντας την άδεια που είχα σε ώρα ανάγκης.

  Αλλά την νύκτα της 11ης Δεκεμβρίου τρεις Γερμανοί ναύται & ένας στρατιώτης κάνουν έρευνα στα σπίτια που είχαν νοικιάσει δωμάτια οι Έλληνες. ΄Αλλως τε αυτό ήταν γνωστό από τας δηλώσεις στην Αστυνομία των ιδιοκτητών. Εκείνη τη στιγμή, βγαίνοντας από το δωμάτιο να συναντήσω τον επιλοχία, διαχειριστή του Νοσοκομείου, με τον οποίον συνομιλούσαμε, μας αρπάζουν οι Γερμανοί που έκαμαν έλεγχο. Προσπαθεί η καημένη η σπιτονοικοκυρά να μας γλυτώση, εξηγώντας τους υπό ποίαν ιδιότητα μένομεν, αλλ΄ αυτοί με σπρωξιές μας βγάζουν στο δρόμο και γραμμή γιά τη φυλακή.

  Καθ΄ όλο αυτό το διάστημα που είμασταν κρατούμενοι, δηλ. ένα 24/ωρο περίπου, περάσαμε μαύρη ζωή. Τη νύχτα την περάσαμε κατάχαμα κουλουριασμένοι μέσα σε μιά κουβέρτα. Στο κελί αυτό είμασταν τρείς. Εγώ, ο επιλοχίας κι ένας νοσοκόμος, ο οποίος πριν λίγες μέρες, όπως μας έλεγε, είχε εγχειρισθή. Και δικαιολογούμενος΄ ότι είναι ακόμη άρρωστος, ζήτηθε να κοιμηθή στο μοναδικό κρεββάτι που είχε το...

- 62 -

...κελί. Επίσης μας παρεκάλεσε να μην τον παρεξηγήσουμε γιατί θα άφηνε οποτεδήποτε τούρχονταν τα αέρια ελεύθερα των εντέρων του, διότι γιά να φυλαχτή μιά μέρα που ήτο στο γραφείο του αρχιάτρου, στριφογύρισε το έντερό του και κινδύνεψε να πεθάνη. Αλλά ο επιλοχίας του είπε ότι μιά και είμαστε συγκρατούμενοι δεν μπορούν να γίνουν εξαιρέσεις & έτσι στρώσαμε όλοι στο πάτωμα. Το πρωΐ καμπουριασμένοι από το κρύο με μελανά πρόσωπα, βγήκαμε άρρωστοι στον δεσμοφύλακα και οι τρεις. Ευτυχώς, χωρίς πολλές διατυπώσεις κατά το μεσημέρι μας αφησαν ελεύθερους, αφού μας επέστρεψαν όλα τα μικροπράγματα που μας είχαν κρατήσει στο γραφείο του δεσμοφύλακα με κατάσταση υπογεγραμμένη από τον καθένα κρατούμενο και με όλα τα είδη ένα προς ένα καταχωρημένα.

  Αφού γύρισα στο σπίτι, η Φράου Κράσμαν, αυτή η αγία & καλή σπιτονοικοκυρά μου, με αγκάλιασε και με ρωτούσε πως πέρασα τη βραδυά αυτή. Παράλληλα δε μου εξέφρασε τη λύπη της γιά τους φίλους μου, οι οποίοι δεν έδειξαν δήθεν κανένα ενδιαφέρον. Αλλά σ΄ αυτό το σημείο δεν ήξευρα τι συνέβαινε. Και ιδού τι είχε συμβή. Το ίδιο βράδυ που πιάστηκα είχα φιλοξενούμενους στο δωμάτιό μου τον Περικλή Φωκιανό & τον Αλέκο Τσιάκα. Αυτοί εργάζοντο στο Λάουτα Μπέργα και ήθαν με άδεια στο Gerlits. Γιά να μη ξοδευτούν οι άνθρωποι στο ξενοδοχείο, μιά που είχα μεγάλο δωμάτιο, τους φιλοξένησα. Αλλά δεν είχαν λάβει γνώση της συλλήψεώς μου, διότι ήσαν μέσα στο δωμάτιο. Η Φράου Κράσμαν βλέποντας φως στο δωμάτιο, άνοιξε και τους είπε Γερμανικά: Ότι τον Νίκο τον πήραν οι αστυνομικοί στη φυλακή και πρέπι να φροντίσετε. Αυτοί, μη γνωρίζοντας τη γλώσσα και θέλοντας να την ξεφορτωθούν, της είπαν χαμογελώντας: Γκούτ-γκούτ, δηλ. καλά - καλά, όπως λέμε εμείς. Η Φράου Κράσμαν το εξήγησε, πως καλά τον έκαμαν. Σωστή Βαβυλωνία & σύγχυσις γλωσσών. Αλλά το δωμάτιο παρ΄ όλο ότι πρέπει να το εγκαταλείψω, το κρατώ. Πότε - πότε κοιμάμαι, όταν τα πράγματα στο στρατόπεδο δεν τα βλέπω να πάνε καλά.

- 63 -

  Ενώ στα πολεμικά μέτωπα η κατάστασις δεν είναι καλή γιά τους Γερμανούς και από ώρα σε ώρα επίκειται η ανακωχή με τη νέα κατάστασι που δημιουργήθηκε στο εσωτερικό, πολλές ομάδες Ελλήνων ξεκινούν γιά τα Ελβετικά σύνορα με παν μεταφορικόν μέσον που βρίσκουν πρόσφορο. Εν τω μεταξύ Γερμανοί λιποτάκται καταφθάνουν στο Gerlits και αλλαχού. Πολλοί δικοί μας έφθασαν στη Φρανγκφούρτη, στα σύνορα της Ελβετίας και δεν τα κατάφεραν & γύρισαν πίσω.

  Πολλοί τώρα δοκιμάζουν να περάσουν προς την Αυστρία. Εν τω μεταξύ μιά ομάδα μας ειδοποιεί ότι είναι πιό εύκολα προς την Αυστρία η φυγή μας. Όλοι σχεδόν οι Έλληνες αγόρασαν χάρτη της περιοχής και τον μελετούν, γιά να μην πέσουν σε μιά περιοχή που είναι γεμάτη έλη και πνιγούν. Σωστή Οδύσσεια.

  Πολλοί Γερμανοί λιποτάκται όταν συναντήσουν στο δρόμο Έλληνας φυγάδας του στρατοπέδου, τους ληστεύουν. Μερικοί που αντεστάθησαν, χτυπηθήκανε με όπλα. Όπως διεδόθη βρέθηκε στο δρόμο προς το Ζαϊτεμπεργκ ένας σκοτωμένος φαντάρος. Παρ΄ όλα αυτά το κύμα των δραπεντευόντων μεγαλώνει. Μπρος στη λευτεριά, τον κίνδυνο κανείς δεν τον υπολογίζει. Τώρα άλλωςτε φεύγουν ομάδες μεγάλες γιά ασφάλεια στον δρόμο.

  Οι Γερμανοί έχουν αποκλείσει το στρατόπεδο, οι αξιωματικοί προσπαθούν με διάφορα τεχνάσματα να μπούν μέσα. Οι στρατιώται τους κυνηγούν και τους γιουχαΐζουν. Εν τω μεταξύ τα μέλη της επιτροπής τα έχουν υπό κράτηση οι Γερμανοί. Τους κατηγορούν ότι εμφορούνται από κομμουνιστικάς ιδέας.

  Πάνω από 500 αποφασιστικοί έχουν φύγει μέχρι σήμερον προς την Αυστρίαν, μέσω Ζαϊτεμπεργκ. Όσοι μένουν κλεισμένοι, με διάφορα έξυπνα και πρωτότυπα κόλπα ξεφεύγουν. Ορίστε μερικά:
Πρώτα-πρώτα όσοι είναι γιά φευγάλα φορούν 2-3 υποκάμισα & 2-3 εσώβρακα γιά να μή τα βλέπυν οι Γερμανοί & τα κατάσχουν. Έπειτα μιά ομάδα από εξ(6) παίρνει ένα φορείο. Ο ένας ξαπλώνεται μέσα, ο πολύ αδύνατος φυσικά. ΄Αλλοι τέσσαρες τον κρατούν και ο έκτος νοσοκόμος, δήθεν τον πηγαίνουν στο Νοσοκομείο. Μόλις...

- 64 -

...φθάνουν στην έξοδο, ο Γερμαναράς μπαίνει μπροστά, του λένε αμέσως ότι ο άρρωστος πάσχει από μηνιγγίτη. Μόλις ακούει ο Γερμαναράς μηνιγγίτη, ανοίγει δρόμο ενώ απομακρύνεται ταχέως. Όλη αυτή η εξάδα στην καμπή του δρόμου πετάει το φορείο, παίρνουν όσα πράγματα είχαν μέσα και δρόμο.
΄Αλλος πάλι σε άλλο σκοπό παρουσιάζεται με το πόδι δεμένο με πολλούς επιδέσμους και τον συγκρατούν άλλοι δύο. Περνούν μιά χαρά!
' Αλλη ομάδα κάμνει το κόλπο της ομαδικής φυγής από ένα σημείο, εικονικά όμως γιά να συγκεντρώση την προσοχή των φρουρών. Από την εντελώς αντίθετη πλευρά που προσφέρεται περισσότερον και ασφαλέστερον η φυγή, ξεφεύγουν όσοι είναι αποφασισμένοι. Αναρριχώνται στα σύρματα και πηδούν απ΄ έξω όσο το δυνατόν ταχύτερον γιά να μη τους πυροβολήσουν. Αλλά από μέσα γίνεται και σχετική προπαγάνδα στους Γερμανούς να κάμουν στραβά μάτια. ΄Αλλως τε μήπως είμαστε αιχμάλωτοι πολέμου; Φιλοξενούμενοι μάλλον.


  Το στρατόπεδο όσο πάει και αδειάζει από τους φαντάρους, αν είναι 1500 περίπου ακόμη, που θα μείνουν μέχρι την τελευταία στιγμή. Όλοι οι άλλοι περίπου 3.000 έχουν διασκορπισθή στα τέσσερα σημεία του ορίζοντος.

  Κατόπιν επανελλημένων συσκέψεων απεφασίσαμεν 4 φίλοι να φύγωμε. Στους λόχους γίνονται έρευνες και μου κατάσχουν το πιστόλι με δυό κουτιά σφαίρες, που το κρατούσα κρυμμένο 2 1/2 χρόνια με χίλιους δυό κινδύνους. Αλλά καλύτερα που το ξεφορτώθηκα.

  Παίρνομε ένα αμάξι και μας μάς πάη στο Ζάϊτεμπεργκ αντί 105 Μάρκων. Χαιρετώ τη Φράου Κράσμαν, η οποία με εξορκίζει να μή φύγω ακόμη, διότι υπάρχει κίνδυνος. Της αφήνω δυό βαλίτσες γεμάτες ρουχισμό και διάφορα μπιμπλώ και την παρακαλώ να μου τα φυλάξη, ίσως ξαναγυρίσω. Το αμάξι πήρε το δρόμο γιά το Ζάϊτεμπεργκ. Περνώτας έξω από το Νοσοκομείο, βρίσκομε κάποιον φαντάρο απ΄ τον Αλμυρό, Σακελλίων ονόματι, ο οποίος μας εκλιπαρεί να τον πάρομε μαζί μας. Είναι ο φουκαράς απένταρος, αλλά και...

- 65 -

...φυματικός. Τον λυπηθήκαμε και τον πήραμε μέσ΄τ΄αμάξι.

  Φθάσαμε στο Ζάϊτεμπεργκ. Το μισό χωριό πού το διασχίζει ένα ποταμάκι, είναι Γερμανικό και το άλλο μισό Αυστριακό. Πάνω στη γέφυρα είναι ο σκοπός ο Γερμανός. Του δίνουμε μερικά κέρματα και μας αφήνει & περνάμε. Μέχρις εδώ πάμε καλά. Τώρα πρέπει να περάσωμε την κυρίως οροθετική γραμμή. Είναι νύχτα-σκοτάδι. Αριστερά μας είναι τα έλη, πολύ επικίνδυνα. Κάποιο Γερμανάκι ως 7 ετών μας πλησιάζει και μας λέει: Αν του δώσουμε λεπτά θα μας οδηγήση. Και πράγματι μας πέρασε από κάτι μονοπάτια ανάμεσα στα έλη και φθάσαμε σε μιά πλαγιά από ένα λοφίσκο, που στο βάθος βλέπουμε λίγα φώτα, προχωρούμε προφυλακτικά με την ψυχή στα δόντια. Ούτε ανάσα δεν παίρνουμε. Ο Κουλιαμπές ο Μήτσος που είναι κι αυτός άρρωστος, βήχει συνεχώς μέσα στο μαντήλι του, χωμένο στο στόμα του γιά να μην ακούεται και μας πυροβολήσει κανένας σκοπός από τα δεξιά μας, που είναι ένα Αυστριακό φυλάκιο. Σιγά-σιγά και σκυφτοί προχωρούμε προς τα φώτα που βλέπουμε. Σκοντάφτουμε, πέφτουμε, τσακίζουμε τα γόνατά μας. Επιτέλους κοντεύουμε. Ακούμε φωνές, τραγούδια, όργανα. Παίρνουμε θάρρος και με γρήγορο βήμα φθάνουμε στο Σιδ. Σταθμό που λέγεται Τσερναχάουζεν.

  Είναι η ώρα 10 περίπου. Το κρύο δυνατό. Η αίθουσα του σταθμού γεμάτη από φαντάρους. Είμεθα περίπου 200 συγκεντρωμένοι. Μαζί μας είναι και δύο ανθ/γοί. Στας 6 το πρωΐ, ημέραν του αγ. Νικολάου με το παλαιόν ημερολόγιον, 19 με το νέον, επιβιβαζόμεθα μιάς αμαξοστοιχίας τοπικής και διά του Φρίντλαντ φθάνουμε στο Ραϊχενβεργκ. Εδώ παίρνουμε άλλο τραίνο. Στας 10.30΄ π.μ. ξεκινά το τραίνο διά Βιέννην. Πληρώσαμε εισιτήριο 15 κορώνες. Μέχρις εδώ πάμε καλά. Ο Θεός βοηθός.

  Ώραν 3ην μ.μ. της 7/20 Δ/βρίου φθάνουμε στη Βιέννη γεμάτοι χαρά και κέφι. Επειδή είμαστε ομάδες πολλές από φιλικά και γνωστά πρόσωπα σχηματισμένες και κάθε μία με το δικό της πρόγραμμα και με τις οικονομικές της δυνατότητες, δύσκολα να συνεννοηθούν σε μιά οργανωμένη στρατιωτική ομάδα. Μόνον μιά ομάδα έκαμε...

- 66 -

...ο υπολ/γός Μπενιάς που ήτο μαζί μας κι έφυγε αμέσως στην Τεργέστην. Αλλά η δική μας ομάδα αποφασίζει να πάμε στη Βουδαπέστη.

_{Η κεντρική οδός Adrassy στη Βουδαπέστη
(Κάρτα του 1918 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

  Το ταξείδι είναι πολύ δύσκολο γιατί τα βαγόνια είναι ανοικτά και είμαστε μέσα στην καρδιά του χειμώνα χωρίς κλινοσκεπάσματα. Μιά νύκτα διανυκτερεύσαμε μέσα σ΄αυτά τα βαγόνια παρά τα Αυστροουγγρικά σύνορα. Την 10ην πρωϊνήν της 21ης Δεκ/βρίου αναχώρησις διά Βουδαπέστην, όπου φθάσαμε την 10ην νυκτερινήν. Διανυκτερεύσαμεν στον σταθμόν αυτόν και την 6ην πρωϊνήν πεζοπορούντες εντός της πόλεως, φθάσαμε στον Κεντρικό σταθμό της Βουδαπέστης. Διανυκτερεύσαμε σε μιά μεγάλη αίθουσα, κατάκοποι πέσαμε σε βαθύ ύπνο, τότες βρήκαν ευκαιρία να μας λωποδητεύσουν διάφοροι Ούγγροι που ήσαν εκεί στρατωνισμένοι. ΄Αλλο ξενύχτι.

  Την 23ην Δ/βρίου και ώραν 7ην εσπερινήν φύγαμε γιά το Βελιγράδι. Στους ενδιάμεσους σταθμούς συναντήσαμε πολλούς συναδέλφους, οι οποίοι ξαναγύριζαν στη Βουδαπέστη, γιατί οι Σέρβοι δεν τους επέτρεψαν να περάσουν το έδαφός των.

  Ημείς όμως συνεχίζοντες το ταξείδι φθάσαμε στο Σιδηροδρομικό σταθμό Κελέμπις τον οποίον κατείχον οι Σέρβοι. Εδώ απεβιβάσθημεν της αμαξοστοιχίας και μιά επιτροπή ζήτησε από τον αξιωματικό της φρουράς του σταθμού να μας επιτρέψει να συνεχίσωμε το ταξείδι μας διά την Ελλάδα. Αλλά ο Σέρβος αξιωματικός αντί να φανή άνθρωπος και να μας βοηθήση διότι επιστρέφαμε από αιχμαλωσία, μας έκλεισε σ΄ ένα στενόχωρο δωμάτιο του Σταθμού που δεν χωρούσε ούτε είκοσι(20) άτομα, ενώ ημείς είμασταν 180. Εν πάση περιπτώσει θέλαμε δεν θέλαμε στριμωχθήκαμε αυτού μέσα, γιατί έξω ήταν φοβερή παγωνιά. Αφού κακείν-κακώς διανυκτερεύσαμε εδώ, το πρωΐ πήραμε πάλι το τραίνο γιά τη Βουδαπέστη.

  Μερικοί δικοί μας που ήξεραν τα Σερβικά, τους υπενθύμισαν τη φιλοξενεία που τους παρέσχον οι Έλληνες κατά την φυγήν των από την Σερβίαν, όταν εισήλθον οι Γερμανοί και πολλά άλλα, τα οποία ίσως τους έθιξαν και ξεκινώντας το τραίνο, μας επιστόλησαν.

- 67 -

Πάντως αυτή η στάσις των Σέρβων φρουρών, οφείλετο στο ότι ημείς που είμασταν στη Γερμανία εθεωρούμασταν ως οπαδοί του Βασιλέως Κων/νου, ενώ την Ελλάδα την κυβερνούσαν οι Βενιζέλος και Σια. Και επειδή οι Σέρβοι δεν συμπαθούσαν τους Κωνσταντινικούς και τους θεωρούσαν σαν εχθρούς των, τους κτυπούσαν όπου κι αν τους αντίκρυζαν.

  Ύστερα από κοπιαστικό ταξείδι, φθάσαμε πάλι στη Βουδαπέστη. Απ΄ εδώ, άλλοι κατόπιν διαφόρων ενεργειών έφυγαν γιά το ... και άλλοι γιά τη Τεργέστη. Την 26/12/18 μιά ομάδα από 200 άτομα, πήραμε από τη Διασυμμαχική επιτροπή φύλλο πορείας ως αιχμάλωτοι πολέμου διά το Βουκουρέστι.

  Είμαστε οκτώ(8) μέρες στο πόδι, άϋπνοι, πειναλέοι και βρώμικοι. Τέλος πάντων, παρ΄ όλα αυτά τα χάλια, η δύναμις της ψυχής μας δεν μας άφησε. Είχαμε ακόμη αρκετό κουράγιο γιά περιπέτειες. Πήραμε μία αμαξοστοιχία γιά τη Ρουμανία. Ύστερα από ταξείδι πολλών ωρών με πολλές στάσεις σε ενδιάμεσους σταθμούς, φθάσαμε στο σταθμό Denitg. Εδώ οι Ρουμανικές αρχές μας παρέσχον πάσαν περιποίησιν.

  Την 1ην μεταμεσονύκτιον ώραν ανεχώρησεν έκτακτος συρμός διά το Βουκουρέστι. Δυστυχώς όμως τα βαγόνια ήταν τελείως κατεστραμμένα, δίχως παράθυρα, δίχως θύρας. Το ψύχος ήταν δριμύτατον. Το ταξείδι αυτό εν μέσω βαρυτάτου χειμώνος και στη Ρουμανία, είναι άθλος. ΄Αϋπνοι μέρες τώρα, κουρασμένοι σωματικώς, πουντιασμένοι κυριολεκτικώς, βάζουμε όλα τα δυνατά μας να κρατηθούμε στα πόδια,αλληλοβοηθούμενοι να φθάσωμε στον προορισμό μας. Μετά από ταξείδι βασανιστικό, φθάσαμε στο Σιδ. σταθμό Prassa, όπου μας εδόθη φαγητό κρέας με πατάτες. Το πρώτο καλό και χορταστικό φαγητό. Δυόμιση χρόνια είχαμε να φάμε ένα κομμάτι κρέας. Αυτή η μέρα ήταν γιά μας ΠΑΣΧΑ και κάτι παραπάνω. Τώρα πήραμε αρκετές θερμίδες και θα μπορέσουμε να συνεχίσουμε το άχαρο αυτό ταξείδι στους πάγους του Βορρά.

  Την 28/12/18 φθάσαμε στο Σταθμό του Βουκουρεστίου κατόπιν πολλών εμποδίων, ως λόγου χάριν καταστροφές σιδ. γραμμών και γεφυρών από τους Γερμανούς κατακτητάς, οι οποίοι τώρα είναι...

- 68 -

... σ΄ ένα στρατόπεδο μεντρωμένοι με τον Στρατάρχην των τον Μάκεντζεν με τις νεκροκεφαλές γιά σήμμα στον ρούσικο σκούφο του.

_{Ο Στρατάρχης Μάκενζεν (Mackensen)
(Αρχείο Κ.Α.)}

_{Ο Στρατάρχης Μάκενζεν στο Βουκουρέστι το 1917
(Αρχείο Κ.Α.)}

  Μόλις φθάσαμε στον Σιδ. Σταθμό του Βουκουρεστίου μας υποδέχθησαν ο επιτετραμμένος της Ελλάδος κ. Δενδραμής και πολλοί Έλληνες εγκατεστημένοι στο Βουκουρέστι. Μας προσέφεραν τσιγάρα και από λίγα χρήματα. Το βράδυ αυτό μείναμε στο σταθμό. Μερικοί όμως εφιλοξενήθησαν από τους ομογενείς στα ξενοδοχεία και στα σπίτια των. Οι υπόλοιποι ωδηγήθησαν στους στρατώνας, που απείχον μισή ώρα περίπου από τον Σιδ. Σταθμό. Πολλές λάσπες στο δρόμο των Στρατώνων, αλά Λάρισσα.

  Σήμερα ημέρα Κυριακή 29-12-18, αφού ξεκουρασθήκαμε, βγήκαμε στην πόλι. Το μεσημέρι φάγαμε στο εστιατόριο. Φαγητά άφθονα, ψωμί επίσης και όλα τα τρόφιμα άφθονα και ελεύθερα γιά τον αγοραστή. Μονάχα που οι τιμές είναι λίγο υψωμένες. Αλλά τι διαφορά! Στη Γερμανία πείνα και δελτίο και στη Ρουμανία ευτυχία, παρ΄ όλο ότι οι Γερμανοί την τρυγούσαν σ΄ όλο τον καιρό της κατοχής.

_{Πλανόδιος πωλητής φρούτων
στο Βουκουρέστι του 1918 (Αρχείο Κ.Α.)}

Ημείς οι πέντε αχώριστοι φίλοι: Ο Στάμος Αδαμάκης, ο Απ. Τσιακμάκης, ο έτερος Αδαμάκης, εξάδελφος του Σταμούλη, ο Κουλιαμπές & ο υποφαινόμενος φιλοξενηθήκαμε από κάποιον Ηπειρώτη στο ξενοδοχείο του «ALIANTA», που πριν το είχαν επιτεταγμένο οι Γερμανοί.

  Ένδεκα(11) μέρες άϋπνοι & ταξείδι μέσα στο καταχείμωνο. Και απόψε, δόξα νάχη ο θεός, βρέθηκε ένας καλός πατριώτης να μας φιλοξενήση. Επιτέλους κοιμηθήκαμε σε ζεστό κρεββάτι. Αυτή η βραδυά θα μας μείνη βαθειά χαραγμένη στη μνήμη. Πλυθήκαμε με σαπούνι & ζεστό νερό, τριφθήκαμε με οινόπνευμα και ξεμούδιασε το σκληραγωγημένο κορμί μας.

  Την 30ην Δ/βρίου & ώραν 11ην π.μ. ήλθεν ο επιτετραμμένος της Ελλάδος και μας ερώτησε αν αναγνωρίζουμε το καθεστώς της Ελλάδος κ.λ.π. Όλοι μας με μιά φωνή είπαμε: Ναί, και πάντοτε είμασταν με το καθεστώς του Βενιζέλου οι περισσότεροι. Αφού δώσαμε και έναν δεύτερον όρκο εν τω μεταξύ, γνωρίσαμε τυχαίως και έναν Έλληνα Κωνσταντινοπολίτη, που τον είχε αποκλείσει ο πόλεμος στη Ρουμανία, ...

- 69 -

...Μηνά Τζουβάρα ονόματι. Αυτός ο χρυσός άνθρωπος, αν και φτωχός, αλλά ευγενέστατος, μας εφιλοξένησε στο μονάκριβο δωμάτιό του επί πολλάς ημέρας. Εκεί δε σε μιά γωνίτσα είχε και τον πάγκο του υποδηματοποιού. «Ο φτωχός εμβαλωματής», η γνωστή ιστορία...

  Εδώ στο Βουκουρέστι οι Έλληνες είναι πολλοί και πολύ καλά εγκατεστημένοι. Μεταξύ των πολλών γνωριμιών συγκαταλέγεται και ο εκδότης της εφημερίδος «»ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ», ονόματι Αδαμίδης. Επίσης μας εφιλοξένησαν με το παραπάνω οι εξ Ιωαννίνων εμπορευόμενοι αδελφοί Δημήτριος & Ιωάννης Γεωργίου ή (Γεωργέσκου), ελληνιστί Γκορζή. Ο Γιάννης, νεαρός ακόμα τότε μας ελάτρευε και όταν ύστερα από λίγα χρόνια εστρατεύτη η κλάσις του, υπηρέτησε στην Ελλάδα και είχαμε σχετική αλληλογραφία. Αλλά ο δυστυχής φαίνεται ότι αρρώστησε βαρειά, όπως κατάλαβα από τα γράμματά του, και δεν γνωρίζω τι απέγινε. Επίσης εδώ στο Βουκουρέστι γνώρισα και τον συμπατριώτη μας Κώστα Παυλίδη από τη Μακρυνίτσα. Η περιποίησις απ΄ αυτόν τον άνθρωπο θα μου μείνει αξέχαστη.

  Με τον Παυλίδη συνυπηρετούσαμε στην Καβάλλα στο 19ον Πεζ. Σύνταγμα. Αυτός πρόλαβε να ξενιτευθή στη Ρουμανία και εκεί πρόκοψε πολύ. Ο δε αδελφόε του είχε στη Κωστάντζα κατ/μα ανδρικών ειδών. Επίσης μιά μέρα στη λεωφόρο Calei Victoria, που είναι και τα ανάκτορα των Ρουμάνων Βασιλέων, περπατώντας, ένιωσα ένα φιλικό χτύπημα στην πλάτη.

_{Η λεωφόρος Calei Victoriei στο Βουκουρέστι
(Κάρτα του 1918 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

Γυρνώ πίσω και τι βλέπω; Τον αγαπημένο μου φίλο Γκίκα Παπαγκίκα. Αυτός ήτο Ρουμανικής καταγωγής αλλά ζούσε στην Ελλάδα. Εστρατεύθη και είμαστε μαζί δεκανείς στον 2ο λόχο του 19ου Συν/τος Πεζικού. Κάποτε, που ήταν φρουρός στα φυλάκια, κατηγορήθηκε από τον Βολιώτη ανθ/γό Απόστολο Ανδρέου, ότι ήθελε δήθεν να κλέψη από κάποιον Τούρκον λαθρέμπορο. Και προ του κινδύνου να έχει ιστορίες με τον Ανδρέου & ανακρίσεις, τώσκασε ένα βράδυ & ύστερα βρέθηκε στο Βουκουρέστι, ανάμεσα στην οικογένειά του. Εν πάση περιπτώσει αυτός γιά μένα ήταν ένας καλός & ανεκτίμητος φίλος. Μας προσκάλεσε σπίτι του και τους τέσσαρας αχώριστους φίλους μηδέ του Τζουβάρα εξαιρουμένου & μας έκαμε ένα πλούσιο τραπέζι με πολύ μπύρα. Ήταν και αυτός καλά...

- 70 -

...οικονομικώς, διότι είχε την παραγωγήν βουτύρου αγελάδος. Πάντως αυτές τις λίγες ημέρες στο Βουκουρέστι τις περάσαμε πολύ καλά.

  Την παραμονήν της Πρωτοχρονιάς μας ειδοποίησαν ότι θα φύγωμε από το Βουκουρέστι γιά την Κωνστάντζαν. Αφού εφοδιάσθημεν από τρόφιμα και από τριάκοντα λέϊ από την Πρεσβεία και είκοσι λέϊ εκ δωρεών Ελλήνων και 25 λέϊ από τον Παυλίδην, τσιγάρα, σαλάμια, τυρί, ψωμί από τις κυρίες του Ερυθρού Σταυρού, πήγαμε την 10ην νυκτερινήν με τον νεοφώτιστον Νόσκια σε κάποιο εστιατόριο που είχε ετοιμάσει τραπέζι αποχαιρετιστήριο. Την 12ην νυκτερινήν αναχωρήσαμε από το φιλόξενο Βουκουρέστι με τις καλλίτερες & αξέχαστες εντυπώσεις.

  Νέα Οδύσσεια αρχίζει ώς που να φθάσωμε στην Κωνστάντζα. Εδώ πιά είναι τα πολύ χειρότερα συγκοινωνιακά εμπόδια. Γραμμές σιδ/κές & γέφυρες πρόχειρα επισκευασμένες. Το τραίνο τρέχει τόσο αργά σαν να πάμε με τα πόδια. Ο φόβος του εκτροχιασμού. Το χειρότερο δε ότι το ψύχος είναι πολικό. Φθάσαμε σε κλάποιο σταθμό Firersi όπου διανυκτερεύσαμεν και την επαύριον το βραδάκι προχωρούντες χελονωειδώς, φθάσαμε στον ποταμό Μπόρσα, που χύνεται στο Δούναμι. Εδώ μιά πελώρια γέφυρα του σιδ/μου είχε ανατιναχθή από τους Γερμανούς και κατ΄ ανάγκην σταματούσε η σιδ/κή επικοινωνία εδώ, στον Μπόρσα. Αφού διεπερασώθημεν διά ποταμοπλοίου εις την αντιπέραν όχθην, διανυκτερεύσαμεν στο ύπαιθρον με ψύχος κάτω του 0. Ο αχνός που έβγαινε απ΄ το στόμα μας, κρυστάλλωνε στα μουστάκια μας. Πως θα περνούσε μιά ολόκληρη νύκτα πάνω σ΄ αυτή την όχθη του παγωμένου Μπόρσα. Μαζί μας συνταξιδεύουν & Γάλλοι αιχμάλωτοι.

   Ευτυχώς που σ΄ αυτό το σημείο ήτο μιά αποβάθρα από πολύ χοντρά ξύλα, καθώς και κάτι εγκατελειμένα βαγόνια γεμάτα επίσης εγκατελειμένα παλιά έπιπλα. Ε! πάνω σ΄ αυτή την απόγνωση που βρισκόμασταν, το πως θα ξημερωθούμε, βρέθηκε η λύσις και ό,τι θέλει, ας γίνη. Πρώτα-πρώτα με πολλά-πολλά κουνήματα, γκρεμίσαμε ένα πελώριο τηλ/κό στύλο, τον οποίον εν συνεχεία χρησιμοποιήσαμε γιά μοχλό-λοστό και ξηλώσαμε ένα-ένα όλα τα ξύλα της...

- 71 -

...αποβάθρας. Και με προσάναμα τα παληοέπιπλα, φτιάξαμε 4-5 πυρές πελώριες. Και πάλι το ξεπάγιασμα δεν το γλυτώσαμε. Ευτυχώς θύματα δεν είχαμε από την ψύξη. Αφού ξημέρωσε, τότε πιά φάνηκε το κακό και η ζημιά που κάναμε. Αλλά δεν μπορούσε να γίνη κι αλλοιώς! «Ή θα ζήσης ή θα πεθάνης». Μέσος όρος δεν χωράει.

  Την 4ην απογευματινήν της 2ας Ιαν/ρίου 1919 ήλθε μιά αμαξοστοιχία από το απέναντι μέρος. Γιά να επιββιβασθούμε έπρεπε να περάσωμε και τον Δούναβιν. Η περιοχή, όπου η γέφυρα του Δουνάβεως, ήτο πλημμυρισμένη σε μεγάλη έκταση. Αλλά και η γέφυρα αρκετών εκατοντάδων μέτρων μήκος. Αφού διήλθομεν σιδ/κώς πλέον την υπόλοιπον περιοχήν προς Κωνστάντζαν, φθάσαμε σε κάποιο σημείο που εφάνη το Καζίνο της Κωνστάντζας. Ένα μεγάλο μέγαρο πυρπολήμένο από τους Γερμανούς, κοντά στην παραλία. Η πόλις της Κωνστάντζας αρκετά ωραία και με ωραίες οικοδομές και καταστήματα πλούσια, με ωραιοτάτους δρόμους και με μεγάλα πάρκα. Με μεγάλο και ασφαλές λιμάνι. Αυτή την εποχή ήτο γεμάτο από συμμαχικά καράβια.

_{Κωνστάντζα, άποψη της πόλης
(Κάρτα του 1918 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

Εδώ ως επί το πλείστον την διοίκησιν την έχουν τα Γαλλικά στρατεύματα. Αυτοί φροντίζουν γιά τας εκφορτώσεις των συμμαχικών εφοδίων. Και με την πρώτην ακόμη βραδυά, που στρατευτήκαμε σε κάτι κτίρια, οι Γάλλοι μας άρπαξαν μερικούς γιά αγγαρεία-φορτοεκφορτώσεως καραβιών. ΄Αλλοι μεν στάθηκαν τυχαιροί, που τους έτυχε να ξεφορτώνουν τρόφιμα και κονιάκ και πήραν το μερίδιό τους με τον γνωστό ρωμέϊκο τρόπο.΄Αλλοι δε στάθηκαν πολύ άτυχοι, γιατί ξεφόρτωσαν άχυρα και κάρβουνο ακόμη. Των Γάλλων η συμπεριφορά είναι πολύ βάρβαρη. Νομίζουν πως έχουν να κάμουν με Μαροκινούς ή Σενεγαλέζους. Αλλά οι Ρωμηοί μιά φορά την παθαίνουν, ύστερα «που τους είδες, που τους βρήκατε»... Όλοι τώσκασαν σχεδόν από τους στρατώνας και βολεύτηκαν στα ξενοδοχεία. Όσοι βέβαια είχον και λίγο-πολύ χαρτζηλίκι. Ημείς ως τετράς αχώριστος, απ΄ την πρώτη ώρα βρεθήκαμε σε κάποιο...

- 72 -

...ξενοδοχείο ύπνου, και γιά να μη μας βλέπουν οι Γάλλοι, βγαίναμε μόνον το βραδάκι στην πόλι. Εδώ τα περάσαμε πλούσια και από φαγοπότι και ύπνο. Ύστερα από παραμονήν ολίγων ημερών και αφού εφιλοξενήθημεν και από τον κ. Παυλίδην στο σπίτι του και από άλλους ομογενείς, ήλθεν ένα καράβι Βουλγάρικο με Γαλλική σημαία. Αφού ξεφόρτωσε, επρόκειτο να φύγη γιά την Κων/πολι. Μ΄ αυτό το καράβι έφυγαν οι Τσακμάκης & Αδαμάκης, εγώ δε παρέμεινα, διότι όλως εκτάκτως αρρώστησα και ήμουν κλινήρης και πυρέσσων. Αλλά οι αδελφοί Γκορτζή και εδώ μας ... πολλάς περιποιήσεις, διότι είχον έλθει γιά δουλειές των στην Κωνστάντζα.

  Τέλος ήλθε διαταγή να φύγωμε γιά την Ελλάδα και επιβιβασθήκαμε σ΄ αυτό το καράβι με την Γαλλική σημαία. Τας απογευματινάς ώρας φεύγαμε από το λιμάνι της Κωνστάντζας.

_{Ο φάρος στην είσοδο του λιμανιού της Κωνστάντζας
(Κάρτα του 1918 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

Μέσα στο πλοίο ήσαν & 100 περίπου Ιταλοί στρατιώται. Μόλις βγήκαμε στ΄ ανοικτά της Μαύρης Θάλασσας, ξέσπασε μιά τρικυμία φοβερή. Πελώρια κύματα να σπάζουν πάνω στο κατάστρωμα του σκάφους.

  Είχα την απρονοησία, όταν ξεκίνησε το καράβι, να μείνω στην κουβέρτα πάνω σε κάτι σωσίβια από γκαζοντενεκέδες γιά να αποθαυμάσω τας ακτάς της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας εν συνεχεία. Αλλά η τρικυμιώδης θάλασσα με έφερε σε μεγάλη αμηχανία και ήτο αδύνατον να αποσπασθώ από το σωσίβιον που ήμουν γαντζωμένος σαν... γάτος. Με πολλούς υπολογισμούς και με αποφασιστικότητα ρίχτηκα με την κοιλιά πάνω στο κατάστρωμα και έρποντας - έρποντας, συναποκομίζοντας και τις κουβέρτες μου που ανεμίζονταν σαν παντιέρες από τον ισχυρό αέρα, έφθασα στην μπούκα-πόρτα που με περίμεναν οι φίλοι μου και με τράβηξαν στο αμπάρι σαν κουρέλι. Είχα γίνει πτώμα από την ζάλη.

  Ύστερα από ταξείδι άσχημο, φθάσαμε τας πρωϊνάς ώρας έξω του Βοσπόρου, ακολουθούμενοι από εκατομμύρια τουρίκια και παλαμίδες και από σμήνη δελφινιών. Το θέαμα ήτο απερίγραπτον. Είχε πήξει κυριολεκτικώς η θάλασσα από τα ψάρια. Μπήκαμε στο...

- 73 -

...Βόσπορο. Η θάλασσα εκόπασε. Το ταξείδι τώρα άρχισε να γίνεται ωραίο. Καρφωμένοι πάνω στο κατάστρωμα αποθαυμάζαμε τις ωραιότατες ακτές του Βοσπόρου. Που και που φαίνονται και τα Τουρκικά πυροβολεία με τας πυροβολαρχίας.

  Πλησιάζουμε προς τας Ανατ. ακτάς, όπου είναι τα Καβάκια. Ένας ωραιότατος συνοικισμός κοντά στη θάλασσα. Βαμποράκια (τραμ ή λεωφορεία της θάλασσας) πάνε και φέρουν τον κόσμο από τη μιά ακτή του Βοσπόρου στην άλλη. Εδώ αγκυροβολούμε. Απέναντί μας απλώνεται η επτάλοφος Κωνσταντινούπολις. Δεν την χορταίνουμε. Και που και τι να πρωτοκυττάξης. Τον Γαλατά - τη γέφυρα του Πέραν -την περιοχή, όπου τα μνημεία της Ορθοδοξίας - την αγία Σοφιά με τους τρούλους και τα τζαμιά!

_{Το μπλε τζαμί με τους 6 μιναρέδες
(Κάρτα της εποχής, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Ντολμα Μπαξε Σαράι, Κωνσταντινούπολη
(Κάρτα της εποχής, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Ο Κεράτιος κόλπος ή Χρυσόν Κέρας, Κωνσταντινούπολη
(Κάρτα του εποχής, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Σουλεϊμάνιγε τζαμί, Κωνσταντινούπολη
(Κάρτα της εποχής, Αρχείο Κ.Α.)}

Όλα όμως αυτά τα βλέπουμε δυστυχώς από τόσο μακριά που δεν μας ικανοποιούν. Αλλά δυστυχώς η πόλις είναι στα χέρια των βαρβάρων, που και πιό κοντά να αγκυροβολούσαμε, ήτο αδύνατον να βγούμε στην ξηρά, έστω και λίγο, γιατί οι Τουρκαλάδες μόλις αντικρύζουν ρωμιό, αμέσως σκέπτονται πως να τον εξοντώσουν. Αυτά δε τα έπαθαν πολλοί στρατιώται Έλληνες που έτυχε να βγούν στην πόλι από άλλο καράβι.

  Αφού το καράβι εφοδιάσθηκε με καύσιμα και νερό, απέπλευσε από τη θάλασσα του Μαρμαρά και μπαίνοντας στα στενά των Δαρδανελλίων, αφήσαμε πίσω τα Πριγκηπόνησσα & τα άλλα ιστορικά νησάκια.

  Με ταξείδι όμορφο και ήσυχο περάσαμε τα Δαρδανέλλια. Εδώ και εκεί διακρίνονται καράβια μισοβυθισμένα και άλλα πεσμένα έξω στην ακτή τσακισμένα. Είναι τα θύματα του πολέμου. Είναι τα λείψανα του Συμμαχικού στόλου που θέλησε να παραβιάσει τα στενά κοντά στην Καλλίπολι.

  Αφήνοντας πίσω μας και τα Δαρδανέλλια, βγαίνουμε στο Αιγαίο. Αντικρύζουμε την Τένεδο. Κοντά σ΄ αυτό το Ελληνικό νησάκι έδωσε στους Τούρκους ένα καλό μάθημα ναυμαχίας ο Κουντουριώτης με τον ΑΒΕΡΩΦ το 1912. Ύστερα από πολλών ωρών ταξείδι, φθάσα-

- 74 -

σαμε πιά στη Θεσσαλονίκη και αγκυροβολήσαμε κοντά στο μικρό Καραμπουρνού.

_{Θεσσαλονίκη, άποψη της πόλης
(Κάρτα του 1916 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης
(Κάρτα του 1916 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Θεσσαλονίκη, Οδός Αγίου Δημητρίου
(Κάρτα του 1916 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Λευκός Πύργος, η θέα από τη θάλασσα
(Κάρτα του 1916 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Θεσσαλονίκη, Δικαστικό Μέγαρο
(Κάρτα του 1916 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Θεσσαλονίκη, πανοραμική άποψη
(Κάρτα του 1917 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Ελληνικό γλέντι στη Θεσσαλονίκη με ζουρνάδες και νταούλι
(Κάρτα του 1919 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

Εδώ ο καπετάνιος ανεκάλυψε μεταξύ των Ιταλών στρατιωτών κρούσμα μηνιγγίτιδος και ως εκ τούτου μας έθεσαν σε καραντίνα. ΄Αλλα βάσανα μας βρίσκουν. Πως να ζήσης μέσα στο καράβι, τόσες μέρες χωρίς τροφές, ούτε νερό δεν είχαμε. Αγωνία και απελπισία μας έχει πλακώσει την καρδιά. Επι τέλους κατόπιν πολλών διαμαρτυριών μας απεβίβασαν και μας έστειλαν να συνεχίσωμε την καραντίνα στους σταύλους του Ιππικού στο Μικρό Καραμπουρνού. Εδώ οι Έλληνες μας δέχονται όχι σαν αδέλφια, αλλά σαν εχθρούς. Οι αξιωματικοί βλοσυροί, οι στρατιώται φοβισμένοι κι αυτοί απ΄την τρομοκρατία του Βενιζελικού καθεστώτος, μας συμπεριφέρονται εχθρικά. Ημείς τους εξηγούμε τι είμασταν και τι επηκολούθησε ώσπου να φθάσωμε εδώ. Αλλά δυστυχώς, «Φωνή βοώντος εν τη ερήμω»

  Εκεί στους σταύλους περάσαμε κάπου 15 ημέρες μαζί μα τα άρρωστα άλογα και με χιόνι. Ούτε καν το φανταζόμασταν ότι θα τυχαίναμε τέτοιας αισχράς υποδοχής. Και το χειρότερο, ότι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί Έλληνες κοιτούσαν πως να μας ξεκολλήσουν τα ρολόγια μας και τα λογής-λογής αντικείμενα γιά ένα κομμάτι ψωμί. Τα πωλούσαμε γιά να εξοικονομηθούμε από λεπτά γιά να τρώμε. Ευτυχώς κι εδώ το άδικο δεν το θέλησε. Βρήκαμε τον τρόπο ο καθένας να το σκάση απ΄ αυτή την κόλαση. Έτσι ένα βραδάκι συνάντησα πολλούς γνωστούς που ήλθαν να μας δούνε και μας βοήθησαν να βγούμε από τα συρματοπλέγματα της κολάσεως.

_{Θεσσαλονίκη - Αχθοφόρος
(Κάρτα του 1917 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

_{Θεσσαλονίκη - Πλανώδιος πωλητής (Σαλεπιτζής)
"ποτού γλυκόριζας"
(Κάρτα του 1918 από το μέτωπο, Αρχείο Κ.Α.)}

  Αλλά παρ΄ όλες τις διαβεβαιώσεις ότι είμεθα νομοταγείς & πειθαρχικοί στρατιώτες, οι αχαλίνωτοι αμυνήται της εποχής αυτής λύνουν και δένουν. Έτσι πήραν απόφαση να μας στείλουν στην Κρήτη εξορία, στα πειθαρχικά τάγματα τα λεγόμενα.

  Το βράδυ της 8ης Φεβ/ρίου 1919 φθάσαμε ατμοπλοϊκώς στον Πειραιά. Επί τη ευκαιρία που θα μέναμε στον Πειραιά κάπου εξ(6) μέρες, ανέβηκα στην Αθήνα και εκεί έμαθα ότι ήτο κι ο Τηλέμαχος στρα-

- 75 -

τιώτης. Πήγα αμέσως να τον συναντήσω εις το Ρούφ. Μονολότι ο σκοπός του ανεκοίνωσε ότι τον ζητώ, αυτός δεν το πίστευσε & πράγματι είχε δίκηο, γιατί ποιός τώλπιζε ότι θα με συναντούσε. Το τι επακολούθησε μόλις ιδωθήκαμε, δεν περιγράφεται. Φιλιά, αγκαλιές, κλάμματα, γέλια ατελείωτα. Και έτσι έμαθα όλα τα νέα του σπιτιού του Βόλου & έτσι ησύχασα από μία αγωνία συνεχή.

  Εις τας 14 Φεβ/ρίου 1919 μας μπαρκάρισαν γιά την Κρήτη. Εξορία στα Πειθαρχικά Τάγματα. Και τούτο, διότι οι προδότες Αξιωματικοί του Γκέρλιτς γιά να ελαφρύνουν τη θέσι τους που τους εγκαταλείψαμε φεύγοντας μόνοι μας, μας κατηγόρησαν με αλλεπάλληλα τηλ/ματα, ότι όλοι οι στρατιώται του Γκέρλιτς που κατέβηκαν στην Πατρίδα εμφορούνται από κομμουνιστικάς ιδέας. ΄Αλλωστε αυτό συνέφερε τους προδότες που παρέδωσαν στους Γερμανοβουλγάρους την ωραία Δυτική Θράκη. Συκοφάντησαν τους στρατιώτας, που ήσαν τα θύματα των. Αίσχος! Την 14ην αναχωρούντες διά Κρήτην νέα περιπέτεια αρχίζει. Το βράδυ ξεκινώντας το ατμόπλοιο, αντιμετώπισε σφοδροτάτη τρικυμίαν. Όλη τη νύκτα αγωνιζόταν κάπου να ποδίση, αλλά παρ΄ όλες τις προσπάθειές του, τα χαράγματα μπήκε πάλι στο λιμάνι του Πειραιά. Ταλαιπωρία φοβερή!

  Την επαύριο 15-2-1919 ξεκινάμε, η τρικυμία εξακολουθεί. Ούτε καν μας λογαριάζουν γιά ανθρώπους. Μας στίβαξαν σαν ζώα στο κοίτος του σκάφους & όπου βγή. Το καράβι θαλασσοδέρνεται, πελώρια κύματα. Οι περισσότεροι στρατιώται ξερνοκοπάνε. ΄Αρμαιοι της θάλασσας. Το μυαλό μας δεν λειτουργεί. ’λλωστε και τι μπορούμε να κάμωμε. Ο μεγάλος Θεός βοηθός. Τέλος το σκάφος κατάφερε και μπήκε στο λιμάνι του Λαυρίου. Εδώ μας επέτρεψαν και βγήκαμε έξω. Προσπαθήσαμε καμμιά δεκαριά να το σκάσωμε γιά την Αθήνα, αλλά μας πρόλαβε το φρουραρχείο & ύστερα από ένα κυνηγητό, μας στρίμωξαν στο καράβι με απειλές.

  Φεύγοντας από το Λαύριο πιάσαμε το λιμάνι της Μήλου και από ΄κει στη Σούδα της Κρήτης. Κατόπιν ολιγοώρου παραμονής μας στη Σούδα, ξεκινήσαμε γιά τον τελικό προορισμό...

- 76 -

μας, γιά το Ρέθυμνο. Εδώ στην αρχή τα περάσαμε πολύ άσχημα, ή διότι ήσαν προκατελημμένοι ή διότι δεν μας συμπαθούσαν λόγω πολιτικών φρονιμάτων. Όλοι οι Γκερλιτσιώτες εθεωρούντο αντιβενιζελικοί, Βασιλόφρωνες Κωνσταντινικοί.

  Εν πάση περιπτώσει η καλή μας διαγωγή, οι καλοί μας τρόποι & η πειθαρχία συνετέλεσαν εις το να αλλάξουν τακτική και να μας φέρονται κάπως φιλικώτερα. Ίσως και ο Φρούραρχος κ. Οικονομίδης, εκ Χαλκίδος, ταγματάρχης Πεζικού, που ήτο ένας θαυμάσιος άνθρωπος, πράγματι ένας λεβέντης & το σπουδαίο γλεντζές τύπος, μας χάρισε την καλοσύνη του και μας απήλλαξε από πολλά δεινά που τραβήξαμε στην αρχή. Αι γνωριμίαι μας με Κρητικές οικογένειες μας δώσανε κουράγιο & παρηγοριά. Αλλά στην πολιτική είμασταν πολύ επιφυλακτικοί, διότι & εκεί ήσαν διηρημένοι. Η κατάρα της Πατρίδας μας: Να τρωγώμαστε. Κληρονομιά!...

  16 Φεβ/ρίου 1919. Βρίσκομαι στην Κρήτη...

^{(Τέλος ημερολογίου. Η έρευνα συνεχίζεται κι όσοι έχουν να προσθέσουν στοιχεία/μαρτυρίες, ας επικοινωνήσουν μαζί μου: e-mail)}

(2007-2010©Κωνσταντίνος Ανδρικόπουλος)

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση - με οποιοδήποτε μέσο - μέρους ή του συνόλου της εργασίας χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα.

*******